گاز طبیعی به‌عنوان پاک‌ترین سوخت فسیلی، ستون فقرات امنیت انرژی ایران را تشکیل می‌دهد و نقشی سرنوشت‌ساز در رشد اقتصادی، رفاه عمومی و کاهش آلودگی ایفا کرده است. این مقاله مرجع، سیر تاریخی و تحولات صنعتی گازرسانی را از نخستین مشعل‌های خاموش تا سامانه‌های هوشمند امروزی در گستره جغرافیای ایران بررسی می‌کند.
دوران خاموشی شعله‌ها (پیش از دهه ۱۳۴۰)
پیش از شناسایی تجاری گاز طبیعی، اغلب گاز همراه نفت در مشعل‌های فلر سوزانده یا مستقیم به جو تخلیه می‌شد. در این دوره، نبود فناوری انتقال و بازار مصرف، سبب هدررفت منبعی شد که بعدها بنیان تحول انرژی را رقم زد.
دهه ۱۳۴۰؛ نخستین جرقه‌ها و پروژههای پیشگام
- خط ۲۱۵ کیلومتری گچساران–مرودشت: انتقال گاز برای تولید کود شیمیایی، نخستین تجربه استفاده صنعتی از گاز بود.
- خط سراسری ۱۱۰۰ کیلومتری بیدبلند–شوروی: با عبور از خوزستان، فارس، اصفهان، قم و تهران، امکان گازرسانی شهری در مسیر خط را فراهم کرد و صادرات تهاتری را کلید زد.
دهه ۱۳۵۰؛ تثبیت صنعت و ورود به صادرات
تأسیس شرکت ملی گاز ایران (۱۳۴۴) ساختار متمرکز تولید، انتقال و توزیع را پدید آورد. بهره‌برداری از میدان خانگیران و احداث خط ۱۱۰ کیلومتری قم–تهران، صنایع پایتخت را گازسوز کرد. در همین دهه، نازی‌آباد تهران آزمایشگاه گازرسانی خانگی شد؛ تجربه‌ای موفق که راه را برای گازکشی کاخ سعدآباد و مناطق شمالی تهران گشود.
جدول ۱ – مهم‌ترین پروژههای گازرسانی تا پایان دهه ۱۳۵۰
| بازه زمانی | عنوان پروژه | طول/ظرفیت | دستاورد کلیدی |
|---|---|---|---|
| ۱۳۴۲–۱۳۴۴ | خط لوله گچساران–مرودشت | ۲۱۵ کیلومتر، ۱۰ اینچ | تغذیه نخستین کارخانه کود شیمیایی |
| ۱۳۴۵–۱۳۴۹ | خط سراسری بیدبلند–شوروی | ۱۱۰۰ کیلومتر، ۴۲ اینچ | آغاز صادرات تهاتری؛ گازرسانی به ۵ شهر بزرگ |
| ۱۳۵۰–۱۳۵۴ | میدان خانگیران + خط قم–تهران | ۱۱۰ کیلومتر | گازسوز شدن صنایع تهران |
دهه ۱۳۶۰؛ بازسازی و عدالت انرژی
پس از انقلاب، نگاه به توسعه روستایی پررنگ شد. پروژه گازرسانی به روستاهای شوسنی و ضامنی (۱۳۵۹) سرآغاز شبکه‌دهی روستایی بود. با وجود جنگ، پایه‌گذاری خطوط لوله جدید، طرح جامع پالایشگاه‌ها و افزایش ظرفیت تقویت فشار ادامه یافت.
دهه ۱۳۷۰؛ خودکفایی مهندسی و شتاب شهری
ایرانیان مدیریت نقشه‌کشی، حفاری و اجرای پروژه‌ها را برعهده گرفتند. صدای کمپرسورها در کوچه‌های تهران و اصفهان طنین‌انداز شد و کپسول‌های سنگین، جای خود را به شیرهای دیواری گاز دادند. مصرف خانگی رشد بی‌سابقه یافت و صنایع کوچک به‌سرعت گازسوز شدند.
دهه ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰؛ شبکه‌ای فراگیر در مقیاس ملی
- پوشش شهری: از مرز ۶۰٪ به ۹۸٪ رسید؛ بیش از ۱۲۰۰ شهر به شبکه متصل شدند.
- پوشش روستایی: از کمتر از ۱۰٪ به ۸۸٪ جهش کرد و تا سال ۱۴۰۰ به ۳۴ هزار روستا گاز رسید.
- پارس جنوبی: با تولید متجاوز از ۷۰۰ میلیون مترمکعب در روز، موتور پیشران گازرسانی و صادرات شد.
- خطوط لوله فشارقوی: هزاران کیلومتر خط ۴۲ تا ۵۶ اینچ، ایستگاههای تقلیل فشار (CGS/TBS) و شبکه اسکادای سراسری، توزیع پایدار را تضمین کردند.
دهه ۱۴۰۰؛ افق اتصال کامل و هوشمندسازی
تمرکز بر مناطق محروم، به‌ویژه سیستان و بلوچستان، با اولویت قرار گرفتن در بودجه‌های ملی ادامه دارد. تعویض فلرینگ با جمعآوری گازهای همراه، نصب کنتورهای هوشمند و رگولاتورهای خودکار، و اجرای حفاظت کاتدی نسل جدید، پایداری و ایمنی را ارتقا داده است.
جایگاه ایران در معادلات جهانی گاز
ایران با تملک حدود ۱۷٪ ذخایر اثباتشده جهان (بیش از ۳۲ تریلیون مترمکعب)، پس از روسیه دوم است. تولید سالانه از مرز ۲۷۰ میلیارد مترمکعب گذشته و مقاصد صادراتی شامل ترکیه، عراق، ارمنستان و جمهوری خودمختار نخجوان است. قراردادهای سوآپ با ترکمنستان نیز امنیت عرضه منطقه‌ای را تقویت می‌کند.
زیرساخت‌ها و فناوری‌های کلیدی
- خطوط فولادی بدون درز و مارپیچی برای انتقال فرامرزی با فشار بالا.
- لوله‌های پلی‌اتیلن (PE) در شبکه‌های شهری به‌دلیل انعطاف و مقاومت شیمیایی.
- ایستگاههای CGS و TBS برای تعدیل فشار و پایش آنلاین.
- سیستم‌های SCADA، حسگرهای نشت و دیتالاگرهای فشار/دما برای کنترل هوشمند.
- حمل‌ونقل CNG و ذخیره LPG جهت دسترسی به مناطق فاقد خط لوله.
جدول ۲ – سیر پوشش گازرسانی روستایی (۱۳۵۹–۱۴۰۴)
| سال | روستاهای متصل | درصد خانوار روستایی |
| ۱۳۵۹ | ۲ | ~۰٪ |
| ۱۳۷۵ | ۱٬۲۵۰ | ۱۲٪ |
| ۱۳۸۵ | ۸٬۷۰۰ | ۴۱٪ |
| ۱۳۹۵ | ۲۶٬۰۰۰ | ۷۶٪ |
| ۱۴۰۰ | ۳۴٬۰۰۰ | ۸۵٪ |
| ۱۴۰۴ (هدف‌گذاری) | ۳۸٬۰۰۰+ | ۹۵٪ |
صادرات و دیپلماسی انرژی
افزایش ۶۰ درصدی صادرات در سال ۲۰۲۱ و رشد ۷۹ درصدی ارزش آن در ۲۰۲۲، نشان‌دهنده نقش پررنگ گاز در تراز تجاری است. تمدید قرارداد پنج‌ساله با عراق و دو برابر شدن صادرات به ارمنستان تا ۲۰۳۰، چشم‌انداز بازار منطقه‌ای ایران را تحکیم می‌کند.
جمع‌بندی
سفر گازرسانی ایران، داستان گذار از فلرهای روشنِ بی‌مصرف به شبکه‌ای هوشمند و فراگیر است که زندگی میلیون‌ها نفر را دگرگون کرده، صنایع را متحول ساخته و جایگاه ژئو‌انرژی کشور را تثبیت نموده است. سرمایه‌گذاری مداوم در زیرساخت، بومی‌سازی دانش فنی و توسعه همزمان بازار داخلی و منطقه‌ای، آینده‌ای پایدار و کمکربن را نوید می‌دهد.
پرسش و پاسخ:
چرا گاز طبیعی ستون فقرات امنیت انرژی ایران محسوب میشود؟
ایران با در اختیار داشتن حدود ۱۷٪ ذخایر اثباتشده جهان و تولید روزانه بیش از ۷۰۰ میلیون مترمکعب گاز، تکیهگاهی کمکربن برای تأمین برق، گرمایش خانگی و خوراک صنایع دارد. تنوعبخشی به سبد سوخت، کاهش آلودگی و ایجاد درآمدهای صادراتی، گاز را به رکن اصلی امنیت انرژی کشور تبدیل کرده است.
مهم‌ترین نقاط عطف تاریخی در توسعه شبکه گازرسانی ایران کدام‌اند؟
خط گچساران–مرودشت (۱۳۴۴) نخستین انتقال صنعتی را رقم زد؛ خط سراسری بیدبلند–شوروی (۱۳۴۹) گازرسانی شهری و صادرات تهاتری را امکان‌پذیر کرد؛ پس از انقلاب، تمرکز بر روستاها و خودکفایی مهندسی در دهه ۱۳۷۰ شتاب گرفت؛ و از دهه ۱۳۸۰ به بعد، پوشش شهری به ۹۸٪ و روستایی به ۸۸٪ رسید.
برنامه دهه ۱۴۰۰ برای گازرسانی به مناطق محروم چه اهدافی دارد؟
اولویت بودجهای به استانهایی مانند سیستان و بلوچستان داده شده تا درصد پوشش روستایی به ۹۵٪ در سال ۱۴۰۴ برسد. پروژههای جمعآوری گازهای همراه، احداث خطوط جدید و ایجاد ایستگاههای CGS/TBS، دسترسی پایدار و عادلانه را دنبال میکنند.
فناوری‌های هوشمند مانند کنتورهای دیجیتال و سیستم SCADA چه مزیتی ایجاد میکنند؟
کنتورهای هوشمند امکان قرائت از راه دور، کنترل مصرف و تشخیص نشت را فراهم میکنند؛ سیستم‌های SCADA با پایش برخط فشار و دما، مدیریت لحظه‌ای شبکه را بهبود می‌دهند. نتیجه، کاهش تلفات، افزایش ایمنی و ارتقای بهره‌وری عملیاتی است.
